Ươi là một dạng cây to cổ thụ, có chiều cao trung bình từ 25 – 30 m, thân thẳng đuột, quả thường hay mọc ở đầu ngọn, đầu cành.
Rất ít người trèo được lên cây hái quả mà chỉ chờ chúng chín già và rồi bay xuống, theo gió đẩy đưa có thể bay xa ra khỏi gốc ươi bán kính từ vài ba mét đến vài chục mét, tùy theo tán rộng và chiều cao của cây.
Quả ươi rụng xuống đất được gọi là “ươi bay”, xác định là loại ươi ngon nhất, chất lượng nhất so ươi rung cành rơi hay quả hái.
Ươi mọc ở đầu ngọn, đầu cành gió thổi không rụng ngay gốc mà “bay” rất xa.
Những quả ươi mầu cánh gián rụng xuống lẫn trong đám lá mục mà phải tinh mắt lắm mới có thể nhìn thấy. Đúng là “vạch lá tìm ươi”.
“Yến sào núi rừng”
Trước đây, chỉ người đồng bào ở Tây Nguyên quen nhặt hạt ươi bỏ trong quả bầu, chờ nở ra, tu ừng ực giải nhiệt những lần đi rẫy, đi rừng cháy da, khô cổ họng. Và họ cũng chỉ nhặt những hạt ươi bay, đó mới là thứ hạt đủ đầy dưỡng chất.
Ngày nay, nhiều người tìm về những trái cây hoa quả thuộc về thiên nhiên, không chịu sự tác động của con người. Hạt ươi biến thành một thứ đặc sản cao cấp với cái tên mỹ miều “Yến sào của núi rừng Tây Nguyên”, với nhiều người tìm mua.
Diện tích rừng ngày càng thu hẹp, ươi lại bị khai thác theo kiểu tận thu, triệt tiêu, không chỉ nhặt hạt mà còn chặt cả cành, cưa cây, nên ươi ngày càng hiếm lại càng khó mua.
Cũng may ươi không chỉ có ở Tây Nguyên mà còn ở cả những cánh rừng Trường Sơn còn sót lại. Người đi rừng nhặt hạt ươi bán lại cho thương lái và tất cả đều biến thành hạt ươi Tây Nguyên.
Ươi bay có từ tháng 6 và kết thúc vào tháng 8, khi những cơn mưa ầm ào trút xuống thì hạt ươi biến hết thành “yến sào”, bung nở. Ngày gió nhiều, ươi bay rộ, dân buôn Leck như trảy hội. Nhà nhà, người người rủ nhau vào rừng, đi tìm những gốc ươi mà mình đã ngó nghiêng trước đó.
Cả buôn đêm nào cũng bàn bạc, thắc thỏm dậy từ lúc chưa có ánh sáng mặt trời để chuẩn bị vào rừng. Người lớn nhặt ươi gốc xa, trẻ con nghỉ hè cũng theo anh, ông, bà nhặt những cây ươi nhỏ ở gần buôn làng góp vui.
Quả ươi hay còn gọi là quả đười ươi, thuộc dạng quả nang. Khi còn non, quả có vỏ ngoài mầu đỏ, mặt phía trong mầu bạc. Bên trong quả chứa hạt khô. Kích thước hạt tương đương đầu ngón tay của người lớn. Khi bay xuống đất, vỏ ngoài hạt mầu đen, hơi nhăn. Thông thường cứ sau mỗi chu kỳ bốn năm, cây mới cho quả một lần.
Người dân buôn Leck bảo năm nay ươi nhiều quả nên giá chỉ tầm 300 nghìn đồng/kg, chứ có năm hiếm, giá lên đến 500 nghìn đồng/kg. “Khi hạt ươi đắt, cây bị cưa, cành bị chặt nhiều hơn, rừng bị tàn phá nhiều hơn. Chỉ sợ thời gian không xa, hạt ươi cũng chỉ còn là hoài niệm trong ký ức mờ xa”, chị H’Mai, một người đi thu gom mua hạt ươi trong vùng, thở dài cho biết.
Những gì thuộc về thiên nhiên luôn đơn giản và bổ ích. Chỉ cần một chút nước sôi, bỏ vào trong ly từ 3 – 5 hạt ươi, thêm chút đường, chút đá bạn đã có một ly “Yến sào núi rừng” để làm dịu cơn mát ngày hè nắng gay, nắng gắt.
Nhưng với người buôn Leck, ly hạt ươi không cần cả đường lẫn đá. Những trái ươi bay được nhặt về, gắt hai đầu bỏ vào bầu nước, để thật lâu cho nở bung ra rồi uống cạn, đơn giản vậy thôi. Nhưng đến mùa ươi mà không được uống hạt ươi thì thấy thiếu phong vị quê hương. Nên dù đang ở nơi xa, những đứa con vẫn dặn dò lấy hạt ươi từ quê hương gửi mình.